Review article | Open Access
International Journal of the Pursuit of Excellence Qualitative Research in Education 2025, Vol. 4(1) 16-28
pp. 16 - 28
Publish Date: June 30, 2025 | Single/Total View: 0/0 | Single/Total Download: 0/0
Abstract
Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda gerçekleştirdiği reform girişimleri, yalnızca idari ve hukuki alanlarda değil,
eğitim sisteminde de köklü dönüşümlere yol açmıştır. Eğitim alanındaki dönüşümlerin en kapsamlı ve kurumsal
niteliğe sahip düzenlemelerinden biri olan 1869 tarihli Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi, modern Osmanlı
eğitim sisteminin yapısal çerçevesini tayin etmiş; okul kademelerinden müfredat içeriğine, öğretmen
niteliklerinden Maârif idaresinin teşkilat yapısına kadar çok boyutlu bir reformu mümkün kılmıştır. Bu
çalışmada, söz konusu nizamname çerçevesinde tarih eğitiminin kurumsal olarak nasıl konumlandığı, pedagojik
hedeflerinin ne olduğu ve ideolojik işlevlerinin nasıl kurgulandığı ele alınmaktadır. Tanzimat sonrası dönemde
tarih dersleri, yalnızca geçmişin bilgisine dair aktarımı değil, aynı zamanda bir kimlik inşası sürecini de içeren
bir araç haline gelmiştir. Rüşdiyeler ve idadîlerde zorunlu ders olarak yer verilen tarih, gerek Osmanlı
hanedanının tarihsel meşruiyetini pekiştirmek, gerekse “makbul Osmanlı bireyi” nin zihni formasyonunu inşa
etmek açısından önemli bir işlev üstlenmiştir. 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi’nde tarih derslerinin
“Tarih-i Umumî” ve “Tarih-i Devlet-i Osmaniye” şeklinde ayrıştırılması, tarih eğitiminin hem evrensel bilgiye
hem de Osmanlı merkezli bir tarih anlatısına dayalı çift yönlü bir misyon üstlendiğini göstermektedir. Bu
bağlamda çalışma, tarih öğretiminin dönemin siyasi ve toplumsal bağlamıyla nasıl iç içe geçtiğini, Maârif
Nezâreti’nin eğitim politikaları ile nasıl şekillendiğini ve dönemin ders kitaplarında nasıl temsil edildiğini
birincil kaynaklar ve dönemin eğitim literatürü ışığında analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu sayede, geç Osmanlı
modernleşmesinde tarih eğitiminin hem entelektüel hem de ideolojik bir yeniden üretim alanı olarak oynadığı rol
ortaya konulacaktır.
Keywords: Maârif, Nizamname, Maârifi Umumiyye Nizamnâmesi, Tarih Eğitimi, Eğitim Tarihi
APA 7th edition
BUDAK, L. (2025). 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Tarih Eğitimi. International Journal of the Pursuit of Excellence Qualitative Research in Education, 4(1), 16-28.
Harvard
BUDAK, L. (2025). 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Tarih Eğitimi. International Journal of the Pursuit of Excellence Qualitative Research in Education, 4(1), pp. 16-28.
Chicago 16th edition
BUDAK, Lutfi (2025). "1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Tarih Eğitimi". International Journal of the Pursuit of Excellence Qualitative Research in Education 4 (1):16-28.
Akarlı, E. D. (1976). The problems of external pressures, power struggle and budgetary deficits in Ottoman
politics under Abdulhamid II (1876–1909). Princeton: Princeton University.
Akçura, Y. (1933). Birinci Türk Tarih Kongresi. Ülkü Halkevleri Dergisi, 1(1), 23–29.
Akyol, İ. H. (1940). Tanzimat Devrinde Bizde Coğrafya ve Jeoloji. Tanzimat I,. Maârif Matbaası.
Akyıldız, A. (2012). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İletişim Yayınları.
Akyüz, Y. (1999). 17. Yüzyıldan Günümüze Türk Eğitiminde Başlıca Düzenleme ve Geliştirme Çabaları. Milli
Eğitim, 144.
Akyüz, Y. (2012). Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2012). Pegem Akademi.
Aliye, F. (1895). Kızların Terbiyesi. Hanımlara Mahsus Gazete.
Altın, H. (2008). 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Öğretmen Yetiştirme Tarihimizdeki Rolü. İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 13(1), 271–283.
Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme. (t.y.). T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Yayın No: 134.
Ayas, N. (1948). Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi: Kuruluşlar ve Tarihçeler. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Başaran Alpugan, B. (1999). Genç Dönem Osmanlı İmparatorluğunda Tarih Yazıcılığı ve Tarih Kitapları.
Osmanlı, 8. Yeni Türkiye Yayınları.
Baymur, A. F. (1945). Tarih öğretimi. Maârif Matbaası.
Binbaşıoğlu, C. (1995). Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Binbaşıoğlu, C. (2005). Türk Eğitim Düşüncesi Tarihi. Anı Yayıncılık.
Cevad, M. (1920). Maârif-i Umumiyye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul, 1338/1920.
Çağır, M. & Türk, İ. C. (2017). 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri.
Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 4(11), 62–75.
Devellioğlu, F. (1995). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Aydın Kitabevi Yayınları.
27
Doğan, N. (1994). Ders kitapları ve sosyalleşme (1876–1918). Bağlam Yayıncılık.
Doğanay, F. K. (2011). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri (Doktora tezi). Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Duman, T. (1999). Türkiye’de Eğitim Reformları Açısından Öğretmen Yetiştirme Sorunu. Erdem, 12(34), 91–
106.
Ergin, O. (1977). Türk Maârif Tarihi (Cilt I–II). Eser Matbaası.
Feyzioğlu, T. (1986). Atatürk ve Tarih”. Atatürk Haftası Armağanı. Genelkurmay Askeri Tarihi ve Stratejik Etüt
Başkanlığı Yayınları.
Gökalp, Z. (1974). Türkçülüğün Esasları. Millî Eğitim Basımevi.
Gürkan, H. (2016). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İlköğretimde Tarih Öğretiminin Dönüşümü (1869–1950)
(Doktora tezi). Mersin Üniversitesi.
Hayta, S. (1995). 1869 Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi ve Türk Eğitimine Katkıları (Yüksek lisans tezi). Gazi
Üniversitesi.
İhsanoğlu, E. (1993). Darülfünun. DİA, 8.
Karal, E. Z. (1976). Osmanlı Tarihi (Cilt VII). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Karpat, K. H. (2005). İslam’ın Siyasallaşması: Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kimlik, Devlet, İnanç ve
Cemaatin Yeniden Yapılandırılması. Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Kasaba, R. (1988). The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century. SUNY Press.
Kodaman, B. (1988). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Köken, N. (2002). Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi (1923–1960) (Doktora tezi).
Süleyman Demirel Üniversitesi.
Kuş, C. (2022). Selim Sabit’in Muhtasar Tarih-i Osmanî Adlı Eserinin Transkripsiyonu (Yüksek lisans tezi).
İstanbul Topkapı Üniversitesi.
Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi. (1286/1869). Takvim-i Vekayi, Nüsha 908.
Maârif-i Umumiyye Nizamnâmesi, Y.EE. 112/6. (24 Cemazeyilahir 1286 / 1 Ekim 1869).
Ortaylı, İ. (1999). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İletişim Yayınları.
Özalp, R. & Ataünal, A. (1977). Türk Milli Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilatı (Talim ve Terbiye Kurulu –
Milli Eğitim Şûrası). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Sabit, S. (1878). Muhtasar Tarih-i Osmanî (Sıbyan Mekteplerine Mahsustur). İstanbul, 1295/1878.
Safran, M. (2000). Osmanlı Tarihi Öğretimi ve Osmanlı İmajı. Türk Yurdu, 148–149.
Safran, M. (2006). Tarih Öğretimi ve Çağdaş Müfredat Teorileri. Gazi Kitabevi Yayınları.
Somel, S. A. (2000). Osmanlı Modernleşme Dönemi Kız Eğitimi. Kebikeç, 10, 223–238.
Somel, S. A. (2001). The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839–1908: Islamization,
Autocracy and Discipline.
Sungu, İ. (1943). Galatasaray Lisesinin Kuruluşu. Belleten, 8(28), 315–347.
Şimşek, T. (2023). 1869 Maârif Nizamnâmesi ve Türkçe Eğitimi. Eğitim Bilimlerinde Uluslararası Araştırma ve
Derlemeler. Ed. Şehriban Koca, Erdal Bay. Serüven Yayınevi.
Tekeli, İ. & İlkin, S. (1993). Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve
Dönüşümü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Toska, Z. (1998). Osmanlıdan Cumhuriyete Kadın ve Eğitim: Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi 1998
Ajandası. Kadın Eserleri Kütüphanesi Vakfı, 89–92.
Tunçay, M. (1977). İlk ve Orta Öğretimde Tarih. Felsefe Kurumu Seminerleri: Türkiye’de Tarih Eğitimi, 277–
284.
Türk, İ. C. (2014). Türkiye’de Orta Tahsil Başlıklı Risaleye Göre Osmanlı İmparatorluğu’ndan Ulus Devlet
Türkiye’ye İntikal Eden Ortaöğretim Mirası. TAED, 351–378.
Türkdoğan, O. (1996). Değişme – Kültür ve Sosyal Çözülme. Birleşik Yayıncılık.
Unat, F. R. (1964). Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi bir Bakış. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Vilâyât-ı şâhânede bulunan leylî ve neharî mekatib-i idadiyeye mahsus olarak bu kere Maârif Nezaretince
ta’dilen kaleme alınan ders programları. (1310). Âlem Matbaası.